सीडी माध्यमातील मराठी विश्वकोशः एक नवे दालन

तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी 1960साली मराठी विश्वकोशाच्या 20 खंडांचे स्वप्न पाहिले. त्यावेळचे मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांनी ते स्वप्न साकार करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाचा भक्कम आधार असलेली एक यंत्रणा शास्त्रीबुवांच्या दिमतीला दिली. 1960 ते 2008 हा 48 वर्षांचा प्रदीर्घ कालावधी. ह्या कालावधीत विश्वकोशाचे 1 ते 17 खंड (एकूण पृष्ठे 20,182) मुद्रित स्वरूपात प्रकाशित झाले. पहिला खंड 1973 साली तर सतरावा खंड 2007 साली प्रकाशित झाला. ह्या सर्व खंडांची उपयुक्तता, त्यांची जी विक्रमी विक्री महाराष्ट्रात झाली आणि जी लोकप्रियता विश्वकोशाला लाभली त्यावरून निर्विवादपणे सिद्ध झाली. पुढे, प्रती संपल्याने व मागणी सतत असल्याने 2005 साली विश्वकोश मंडळाने खंड 1, खंड 2, व खंड 3 यांचे पुनर्मुद्रण केले. ते तीन खंड आणि

2007 साली प्रकाशित झालेला सतरावा खंड अशा चार खंडांच्या प्रती आज वाचकांना मिळू शकतात. मात्र खंड 4, ते खंड 16 ह्या एकूण 13 खंडांच्या प्रती आज उपलब्ध नाहीत. त्यामुळे एखाद्या वाचकाने विश्वकोशाच्या 1 ते 17 खंडांच्या संपूर्ण संचाची मागणी केली तर 'क्षमस्व, प्रती शिल्लक नाहीत' असं उत्तर नाईलाजाने द्यावं लागतं. अशी संपूर्ण संचाची मागणी आजही वारंवार होत असते आणि तेच नाईलाजाचे उत्तर देण्यावाचून दुसरा पर्याय नसतो. शिल्लक नसलेल्या खंडांचे पुनर्मुद्रण हे त्यासाठी लागणारा वेळ व पैसा ह्या दोन्ही निकषांवर पाहता प्रचंड काम आहे. मागील अनुभवावरून सांगायचं तर अशा पुनर्मुद्रणासाठी आणखी काही वर्षे जातील. ही जी काही वर्षे मधल्या काळात जातील तोपर्यंत विश्वकोशाचा संपूर्ण संच वाचकांना कसा मिळेल याविषयी चिंतन करीत असताना सीडी माध्यमाचा पर्याय तपासून पहावा अशी सूचना समोर आली. खंड 1 ते खंड 17 ही एकूण 20,182 पाने आहेत. ती स्कॅन करावी व ईबुक स्वरूपात ती वाचकांना उपलब्ध करता येतील काय हे पहायला काय हरकत आहे, असा विचार करून चाचपणी सुरू केली. हा सीडी माध्यमाचा पर्याय शक्य कोटीतला असून वेळ व खर्च ह्या दोन्ही दृष्टींनी पाहता विश्वकोश मंडळाच्या आटोक्यातील आहे हे लवकरच लक्षात आले. एकीकडे विश्वकोश मंडळाच्या आटोक्यातील असणारा हा पर्याय वाचकांसाठीही अनेक दृष्टींनी अतिशय उपयुक्त आहे असे आढळले. वाचकांसाठीच्या उपयुक्ततेतला सर्वांत महत्वाचा घटक हा किंमतीचा आहे हे लक्षात आले. विश्वकोशाचा प्रत्येक खंड हा सरासरी सुमारे 1200 पानांचा आहे. ह्या 1200 पानांच्या एका मुद्रित खंडाची सरासरी किंमत रू. 250/- आहे. म्हणजेच एकूण 17 खंडांचा संच विकत घ्यायचा तर वाचकाला तो एकूण रू. 4250 /- ह्या रक्कमेला पडतो. सीडी माध्यमातून हे 17 संपूर्ण खंड दिले तर वाचकाला ते केवळ रू. 750 /- इतक्या कमी किंमतीत देता येतील हे अधिक खोलात गेल्यानंतर लक्षात आले. हा सारा सर्व्हे सुखद वाटावा असा होता. पण हे सारे शक्य करता येईल काय हा यक्ष प्रश्न समोर होता. सांगताना समाधान वाटते की वाचकांच्या मागणीला प्राधान्य देऊन सीडी माध्यमातील विश्वकोशाच्या निर्मितीला मंडळाने प्राधान्य दिले. त्यानंतर झपाट्याने पावले उचलली, आणि अतिशय कमी कालावधीत 17 खंडांच्या एकूण 20,182 पानांचे महत्वाकांक्षी स्कॅनिंग पूर्ण केले. त्यापुढील तांत्रिक कामेही अथकपणे पूर्ण झाली. ह्या सर्व कामात विश्वकोश मंडळाच्या सर्वच सहकार्‍यांचे, अभ्यागत संपादकांचे व कर्मचारीवृंदाचे फार मोलाचे सहकार्य लाभले. महाराष्ट्राचे सांस्कृतिकमंत्री मा. अशोकराव चव्हाण व सचिव मा. भूषण गगराणी यांनी शासनाच्या बाजूने जे सातत्याचे प्रोत्साहन ह्या निश्चयपूर्तीसाठी दिले त्याला खरच तोड नाही. त्यांचे सहकार्य नसते तर हा प्रकल्प कधीच प्रत्यक्षात येऊ शकला नसता. आज सीडी माध्यमातील विश्वकोशाचे स्वप्न साकार झाले आहे. विश्वकोशाचे 17 संपूर्ण खंड असलेला एकूण 6 सीडींचा संच तयार झाला आहे. 28 एप्रिल 2008 रोजी मा. मुख्यमंत्री विलासराव देशमुख यांच्या शुभ हस्ते मंत्रालयात त्याचे रितसर प्रकाशन होईल. 1 जून 2008 पासून वाचकांना तो मिळू लागेल. 1 मे 2008 ते 31 मे 2008 ह्या कालावधीत विश्वकोश सीडी संच नोंदणीची सवलत योजना वाचकांसाठी खुली असेल. नोंदणी करणार्‍या वाचकांना रू. 750 /- चा विश्वकोश सीडी संच सवलतीत म्हणजे केवळ रू. 500/- मध्ये नोंदवता येईल. सीडी संचाची वैशिष्ट्येसर्व 1 ते 17 खंडांच्या सहा सीडींचा संच हा एका आकर्षक बॉक्सच्या पॅकींगमध्ये उपलब्ध होईल. विश्वकोशाच्या 1 ते 17 मुद्रित खंडांचे एकत्रित वजन केले तर ते सुमारे 34 किलो भरते. संपूर्ण सीडीं संचाचे वजन जेमतेम 150 ग्रॅम इतकेच आहे. म्हणजेच कोणालाही ते कुठेही सहजपणे घेऊन जाणे अगदी सहज शक्य आहे. लॅपटॉप वापरणारांसाठी तर तो एक चालता बोलता संदर्भस्त्रोत असेल. सतत प्रवास करणारांना व सोबत लॅपटॉप असणारांसाठी तर ते अतिशय सोयीचे असेल. विश्वकोश सीडी संच वापरणे अतिशय सोपे आणि ज्याला इंग्रजीत युजर फ्रेंडली म्हणतात असे आहे. आपल्याला हव्या त्या खंडाची सीडी संगणकाच्या सीडी ड्राईव्हमध्ये फक्त टाकायची. काही क्षणातच एक स्वागत पृष्ठ आपल्या स्क्रीनवर आपोआप येईल. आपल्याला हव्या खंडाच्या लिंकवर फक्त एकदा क्लीक केली की त्या खंडातील नोंदींची अकारविल्हे यादी समोर दिसेल. हव्या त्या नोंदीवर क्लीक केली की त्या नोंदीचे पृष्ठ समोर येईल. हवा तो संदर्भ काही क्षणात समोर मिळेल अशा प्रकारे सीडीतील आतील इंटरफेसची रचना आहे. संदर्भ पाहून झाल्यानंतर पुन्हा नोंदींच्या यादीत जाण्यासाठी फक्त आणखी एक माऊस क्लीक करायची. इतकी सोपी व्यवस्था आत आहे. सीडी आवृत्तीत आलेली सर्व 17 खंडांतील 20,182 पृष्ठे ही स्कॅन्ड पद्धतीने उपलब्ध केलेली असल्याने मूळ खंडातील पृष्ठ व सीडीतील पृष्ठ यांत तफावत वा कोणतीही चूक असण्याची शक्यता नाही. ज्यांना मोठ्या टाईपात विश्वकोशाच्या नोंदी वाचायच्या आहेत त्यांना मोठा व्ह्यू करण्याची सोय पीडीएफ रिडर मध्ये असते. त्यामुळे मोठ्या टाईपात आता विश्वकोश वाचन करता येऊ शकेल. चार हजार रूपयांचे मुद्रित विश्वकोश खंड सीडीमध्ये फक्त रू. 500/- मध्ये उपलब्ध झाले ह्या वैशिष्ट्यानंतरचे दुसरे मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे हा सीडी संच छोट्या टेबलच्या ड्रावरमध्येही तुम्ही ठेवू शकाल. आजकाल चौरस फुटांचे वाढते भाव व आखडते फर्निचर यात विश्वकोशाच्या 17 खंडांना लागणारी जागा कुठे शोधायची ही समस्या अनेकांना भेडसावत असते. सीडी संच टेबलाच्या खणात, ब्रीफकेसमध्ये किंवा अगदी पर्समध्येही मावल्याने जागेची टंचाई भेडसावणार नाही. सीडीला वाळवीची भिती नाही. मुद्रित खंडांना आगीची भिती असते वा काही वर्षांनंतर पाने पिवळी पडणे, कागद पापडासारखा होणे असे धोके असतात. सीडीचा संच ह्या धोक्यांपासून जवळजवळ मुक्त असणार आहे. सामान्यतः अभ्यासाव्यतिरिक्त अतिशय जाड पुस्तके वाचन वा संदर्भासाठी हातात घ्यायला आजची तरूण मंडळी तयार नसतात. पण आपल्या संगणकावर वा लॅपटॉपवर त्यातले कंटेंट पहायला तरूणाई तयार असते. अशा नव्या पिढीतले जे आजपर्यंत विश्वकोशापासून दूर होते ते यामुळे विश्वकोशाच्या जवळ येतील अशी आशा वाटते. तसे झाल्यास तर्कतीर्थांचे स्वप्न ख-या अर्थाने पूर्ण झाले असे म्हणता येईल.
डॉ. विजया वाड
(अध्यक्षा, महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ)