कुमार विश्वकोश मुखपृष्ठ स्पर्धा : काही निवडक क्षण

चालू करण्यासाठी (क्लीक करावे)

कुमार विश्वकोश मुखपृष्ठ विजेते स्पर्धक

ग्लोबल वॉर्मिंगच्या समस्येवर रोज काही नी काही चर्चा होत आहेत। त्यासंबंधाने लिखाण होत आहे. त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी अनेक पर्यावरण प्रेमी संस्था पुढे सरसावत आहेत. या उपक्रमात आता खारीचा वाटा उचललाय तो महाराष्ठ्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळा’ने. ‘जीवसृष्टी आणि पर्यावरण या विषयावर तीन खंडांचा ‘कुमार विश्वकोश’ प्रकाशित करण्यासाठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ सज्ज झालं आहे. शालेय स्तरावरील मुलांना पर्यावरणाचे महत्व समजावं, यासाठी प्रकाशित केल्या जाणा-या या तिन्ही खंडात आकर्षक रंगीत चित्रांचा समावेश केला जाणार आहे।

प्रथम : यशश्री कांबळी फायनल इयर (जे.जे.आर्ट)
विश्वकोश म्हटला की हजार-हजार पानांचा एखादा जाड, जाडसा ग्रंथच डोळ्यासमोर उभा राहतो। त्यातील नोंदी माहितीवर्धक असल्या तरी ती हजार पान वाचायची म्हणजे, कधीतरी चुकुन पुस्तक डोळ्यासमोर धरणा-यांच्या कपाळाला आठयाच पडणार. ‘कुमार विश्वकोश’ हा नियमित विश्वकोशाच्या सर्वसाधारण कल्पनेला छेद देणारा असणार आहे. हा विश्वकोश 12 ते 19 वयोगटातील विद्यार्थ्यांसाठी असल्याने पाहताक्षणीच मुलांना तो हाती घ्यावासा वाटेल, अस त्याचं रुप असणं आवश्यक होत. त्यासाठी महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या अध्यक्ष डॉ. विजया वाड यांनी मंडळाच्या संकेतस्थळावर विश्वकोशाच्या मुखपृष्ठासाठी स्पर्धा घोषित करण्यात आली होती। जे.जे. अप्लाईड आर्ट, रचना संसद यांसारख्या कला महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांचा या स्पर्धेला उत्स्फूर्त प्रतिसाद लाभला. या स्पर्धेत जे.जे. अप्लाईड आर्ट फायनल इयरची विद्यार्थिनी यशश्री कांबळी हिने पहिला क्रमांक पटकावला. तर द्वितीय व तृतीय क्रमांक अनुक्रमे तारिणी दीक्षित, नम्रता गोसावी यांनी मिळवला. जयसिंग महेंद्र, अजयकुमार कडले, मानसी पारिख या विद्यार्थ्यांना उत्तेजनार्थ पारितोषिके देण्यात आली।

बुधवारी या स्पर्धेत सहभागी झालेल्या विद्यार्थ्यांच्या चित्रांचं प्रदर्शन प्रभादेवी येथील रवींद्र नाटयमंदीरात आयोजित करण्यात आलं होतं। मुंबई विद्यापीठाचे जीव विज्ञान विभागाचे प्रमुख डॉ. संजय देशमुख, स्लीप स्पेशालिस्ट डॉ. अभिजीत आणि प्राजक्ता देशपांडे, कर्णबधिर मुलांच्या शाळेच्या विश्वस्त डॉ. लता पाटकर, रचनाच्या प्रचार्य डॉ. सविता खरात, पत्रकार संघाचे माजी अध्यक्ष कुमार कदम, रवींद्रचे संचालक नाईकडे आदींनी या प्रर्दशनास उपस्थिती दर्शवली. याबाबत डॉ. वाड यांनी सांगितल की, हा विश्वकोश शालेय स्तरावरील विद्यार्थ्यांसाठी असल्याने तो सोप्या भाषेत असावा, हा प्रमुख निकष होता. जीवसृष्टी चराचराला व्यापून टाकणारा विषय़ असल्याने त्यामध्ये सुंदर चित्रेही असली पाहिजेत, असा आमचा अट्टहास होता. हा खंड सुंदर करायचा तर त्यासाठी त्यांच मुखपृष्ठ ही तितकंच सुंदर असंण अभिप्रेत होत. एखाद्या नवोदित-तरुण कलाकाराच नककीच अधिक ताजं, आकर्षक असेल असं वाटल्यान, ही स्पर्धा घेतली होती. प्रथम क्रमांकाच चित्र मुखपृष्ठ तर द्वितीय क्रमांकाच चित्र मलपृष्ठासाठी असणार आहे।

यासाठी दत्तात्रय पाडेकर, चंद्रकला कदम, मोहन बने यांनी परीक्षक म्हणून काम पाहिले. इतर उत्कृष्ठ 24 चित्रांचा समावेश असलेली कालदर्शिका वा त्याची एखादी ‘चित्रमय जीवविज्ञान’ अशी माहितापुस्तिका तयार करावी, त्याचप्रमाणे या चित्रांवर आधारित चारोळ्याही कवींकडून करुन घ्याव्यात, असा डॉ. वाड यांचा मानस आहे. होमी भाभा विज्ञान शिक्षण संस्थेच्या सहकार्याने तयार केल्या जाणा-या या विश्वकोशाच्या पहिल्या खंडात 250 नोंदी तर दुस-या खंडात प्रत्येकी 300 नोंदी असणार आहेत. 31 डिसेंबर 2009 रोजी पहिला खंड व मल्टिमीडिया सीडी प्रकाशित केला जाणार आहे।



उत्तेजनार्थ

चित्रांकित विश्वकोश एक नवा वाटचाल

चित्रांकित विश्वकोश

विश्वकोश निर्मिती मंडळाने यंदा एक कल्पक उपकम राबविला। त्यामुळे केवळ शब्द महत्वाचे न राहता चित्र ही महत्वाची ठरली. एका स्पर्धेचे स्वरुपही त्याला मिळाल. जेणेकरुन विश्वकोश देखण्या स्वरुपात जगापुढे यावा यासाठी नवी संकल्पना राबविण्यात आली. त्याचे स्वागत झाले. विश्वकोशाच्या निर्मितीचे नवे सीमोल्लंघनच झाले।

जेव्हा तरुणाई चित्रांकन करते तेव्हा त्यात एक वेगळाच ताजेपणा, एक वेगळीट टवटवी असते. जीवसृष्टी आणि पर्यावरण’ या कुमार विश्वकोश ग्रंथाला तरुण कलाकारांकडून मुखपृष्ठ करुन घेण्याचे ठरविले आणि तशी घोषणा विश्वकोशच्या वेबसाईटवर केली. या घोषणेला जे. जे. स्कूल ऑफ अप्लाईट आर्ट. फाईन आर्ट रचना कॉलेज ऑफ आर्ट अँण्ड आर्किटेक्चर, ठाणे स्कूल ऑफ आर्ट, यांनी मोठया प्रमाणावर प्रतिसाद दिला. महाराष्ट्रातून एकूण 160 चित्रे आली. त्यांचे प्रदर्शन कलादालन, पु. ल. देशपांदे अँकेडमी येथे भरविले. ही चित्रे लावून गँलरी सजविण्यासाठी विश्वकोश परिवार मदतीस 29 सप्टेंबर रोजी कार्यालयीन वेळेनंतर उशिरापर्यंत होता. प्रदर्शनात चित्रे सौदर्यदृष्टीने कशी लावावी यासाठी प्रा. शुभानंद जोग आमच्यात आत्मीयतेने जमिनीवर बैठक मारुन काम करीत होते. विश्वकोशाच्या सचिव मिनाक्षी पाटील धावपळ करीत होते तर ‘रवींद्र’चे संचालक नाईकडे आत्मीयतेने काय हवे ते विचारीत होते. एक कलाप्रदर्शन इतकी माणसे जोडणारे असेल तर विश्वकोश हा ‘स्नेहकोश’ कसा होतो त्याचेच प्रत्यंतर आले.या स्पर्धेतील चित्रे चराचराला व्यापणारी होती. रचना कॉलेजने तर प्रचार्या सविता सराफ यांच्या मार्गदर्शनाखाली एक ‘कॉलेजीय’ स्पर्धाच घेऊन निवडक चित्रे पाठवली. प्रा. जॉन डग्लस, प्रा. घरत, प्रा. शुभानंद जोग, डीन हेमंत नागदिवे, डॉ. वाघमारे, डॉ. राजीव मिश्रा, डॉ. संजय देशमुख, प्रशांत मानकर.. किती किती हात आणि केवढी आत्मीयता ‘सारी मने जुळो यावी... अवघा थाट दिसो यावा... आनंदाच्या पणत्यांनी ... आसमंत उजऴावा अशी स्थिती!

प्रदर्शनाचे उद्घाटन डॉ. हेमचंद्र प्रधान, संचालक, होमी भाभा विज्ञान शिक्षण संस्था यांनी केले. तर परिक्षण प्रतिभावंत कलाकार दत्तात्रय पेडणेकर, चंद्रकला कदम, आणि मोहन बने यांनी केले. यशश्री मोहन कांबळी, तारिणी दिक्षित, नम्रता गोसावी यांना अनुक्रमे पहिले तीन क्रमांक पटकावले. तिघी ‘जेजे’ च्या विद्यार्थीनी! उत्तेजनार्थ पारितोषिके जयसिंग महेंद्र, कडाळे अजयकुमार कडले (जेजेचेच) आणि मानसी बिपिन पारीख, (रचना कॉलेज ऑफ अप्लाईड आर्ट) यानी पटकावली।

खरंच, हा तरुणाईने चित्रांकित केलेला कुमार विश्वकोश खंड 1 जेंव्हा विद्यार्थ्यांच्या हाती पडेल तेंव्हा विश्वकोश मंडळाला श्रमसाफल्याचा आनंद मिळेल यात शंका नाही. वाट पहा मित्रांनो 31 डिसें. 2009 ची!

विश्वकोशाची निर्मिती ही अगदी आकर्षक रुपाने करण्यासाठी एकेक प्रयोग सुरु आहेत. त्या वाटेवरले हे एक नवे पाऊल आहे जे वाचकांना, अभ्यासकांना, ग्रंथप्रेमींना नवी माहिती जरुर देईल, पण त्यासोबतच देखणेपणानं आकृष्टही करील. चित्रांकित विश्वकोश एक नवी वाट आकारात आहे.

विश्वकोशाचा अठरावा खंड

डॉ. विजया वाड

मराठी भाषा व साहित्य यांचा सर्वांगीण विकास होण्यासाठी महाराष्ट्र शासन कटिबध्द आहे. साहित्य संस्कृती मंडळ आणि विश्वकोश निर्मिती मंडळ या दोन मंडळांद्वारे महाराष्ट्र शासन मराठी भाषेच्या विकासासाठी वेगवेगळे उपक्रम हाती घेत असते. दिनांक 19 नोव्हेंबर, 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाची स्थापना झाली. या मंडळाने मराठी विश्वकोशाचे 10 खंड प्रकाशित केले. तदनंतर मंडळाचे विभाजन होऊन दिनांक 1 डिसेंबर 1980 रोजी महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ स्थापन करण्यात आले. शासनाच्या या मराठी विश्वकोश निर्मिती उपक्रमांतर्गत आतापर्यंत 17 खंड प्रकाशित झाले असून ‘अंक’ ते ‘शेक्सपिअर, विल्यम’ पर्यंतच्या नोंदी त्यात आल्या आहेत . 20,182 पृष्ठे त्यात सामाविष्ठ आहेत. या मंडळाच्या देखरेखीखालीच मराठी विश्वकोशाचा हा अठरावा खंड प्रकाशित होत आहे.विश्वकोशात तत्वज्ञान, धर्म, साहित्य सारख्या विषयांच्या संदर्भातील नोंदी लिहताना मतमतांतरे संभवतात. अशा नोदींमध्ये विद्वान व तज्ज्ञ व्यक्ती स्वत:च्या धोरणांनुसार मते मांडण्याची शक्यता असते. ही मते विश्वकोशाने स्वत:ची मते म्हणून मांडलेली नसतात. विश्वकोशाची रचना करताना फक्त नोंदशीर्षकांचे बाबतीत ‘तत्सम’ शब्द संस्कृत प्रमाणे ठेवले आहेत. हा खंड वाचकांच्या हाती देताना श्रमसाफल्याचे सामाधान मंडळाच्या मनात आहे. या खंडात ‘शेख अमर’ ते सह्याद्री पर्यंतच्या नोंदीचा सामावेश असून महाजालकावरील विश्वकोशच्या संकेतस्थळावर (www.vishwakosh.org.in) या खंडातील काही भाग दिसू शकेल.

सीडीचा संच जनतेसाठी यापूर्वीच मंडळाने केवळ 700/- रुपयांत उपलब्ध करुन दिला आहे। हा अठरावा खंडसुध्दा 175/- रुपये या सवलत मूल्यात जनतेस उपलब्ध करीत आहोत. ज्याप्रमाणे सतराव्या खंडातील काही अंश ‘बोलका विश्वकोशाच्या स्वरुपात आपण अंध बांधवांसाठी उपलब्ध केला, त्याचप्रमाणे अठराव्या खंडाचाही काही अंश अंधांसाठी उपलब्ध करुन देण्याचा मंडळाचा मानस आहे. विश्वकोश लोकाभिमुख व्हावा म्हणून मंडळाने सतराव्या खंडापासून ‘विश्वकोश राज स्पर्धा’ ही अभिनव ज्ञानवाचक वाचन चळवळ महाराष्ट्रभर सुरु केली आणि त्यानिमित्ताने महाराष्ट्रातील 20जिल्हयांत या स्पर्धेचे आयोजन केले. ‘विश्वकोश कोशात न राहता विश्वात यावा’ ही इच्छा या स्पर्धेद्वारे फलद्रुप झाली. सांगावयास विशेष आनंद वाटतो की, या स्पर्धांमध्ये वय वर्षे 14 ते 76 या वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला. अठराव्या खंडासाठीही अशी ज्ञानवाचक वाचन चळवळ आपण चालू ठेवणार आहोत. विश्वकोशाचा हा ग्रंथ संपन्न करण्यासाठी मंडळाचे मान्यवर सदस्य, तज्ज्ञ, अनेक विद्वान, विश्वकोशाचा सर्व संपादकीय वर्ग आणि कार्यालयीन कर्मचारी तसेच शासकीय मुद्रणालय, वाई, शासकिय फोटोझिंको मुद्रणालय, पुणे शासन मुद्रण व लेखनसामग्री संचालनालय, मुंबई, अनेक प्रसार माध्यमे, संस्था यांची अतोनात मदत झाली आहे. त्यांचे मनापासून आभार. जगभरातील वाचक मराठी विश्वकोशाचे आवडीने वाचंन करतात, असे संकेतस्थळावरुन ज्ञात झाले आहे. या खंडाचेही मराठी जगतात असेच आपूलकीने स्वागत होईल, असा मला विश्वास वाटतो.

(लेखिका विश्वकोशाच्या प्रमुख संपादक आणि महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या अध्यक्षा आहेत.)

कुमार विश्वकोश मुखपृष्ठ पहिल्या 24 स्पर्धकांची यादी

प्रथम पारितोषिक
यशश्री मोहन कांबळी
(सर जे. जे. स्कूल ऑफ अप्लाई़ड आर्ट)
द्वितीय पारितोषिक

तारिणी दिक्षित
(सर जे. जे. स्कूल ऑफ अप्लाई़ड आर्ट)
तृतीय पारितोषिक

नम्रता विजय गोसावी
(सर जे. जे. स्कूल ऑफ अप्लाई़ड आर्ट)

उत्तेजनार्थ

1 2 3
1. जयसिंह महेंद्र (जे. जे. फाईन आर्ट) २. अजयकुवमार कडले (जे. जे. फाईन आर्ट) ३. मानसी पारिख (रचना कॉलेज)

कुमार विश्वकोश 'मुखपृष्ठ' स्पर्धक यादी

1 2 3
1. प्रियांका किशोर बोबडे ( जे. जे. स्कूल ऑफ अप्लाईड आर्ट) 2. समान मोहिते. (रचना कॉलेज) 3. राधिका कुसुरकर ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट)

4 5 6
४. किरण घाणेकर ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) ५. किरण घाणेकर ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) ६. अस्मिता कडेकर (रचना कॉलेज)

7 8 9
7 . सागर कांबळी ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) ८. सुनिल कापसे (रचना कॉलेज) ९. शांभवी सिंग (रचना कॉलेज)

10 11 12
१०. सृष्टी गुप्ता (रचना कॉलेज) ११. कोमल सोनावणे ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) १२. गिरिश ठकुर्डे ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट)

13 14 15
१३. अर्चना वाफेकर ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) १४. तन्वी कोचरेकर (रचना कॉलेज) १५. तोरल मिस्त्री (रचना कॉलेज)

16 17
१६. मंगेश कापसे ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट) १७. कोमल सोनावणे ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट)

18
18. कोमल सोनावणे ( जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट)