विश्वकोशाचा अठरावा खंड

डॉ. विजया वाड

मराठी भाषा व साहित्य यांचा सर्वांगीण विकास होण्यासाठी महाराष्ट्र शासन कटिबध्द आहे. साहित्य संस्कृती मंडळ आणि विश्वकोश निर्मिती मंडळ या दोन मंडळांद्वारे महाराष्ट्र शासन मराठी भाषेच्या विकासासाठी वेगवेगळे उपक्रम हाती घेत असते. दिनांक 19 नोव्हेंबर, 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाची स्थापना झाली. या मंडळाने मराठी विश्वकोशाचे 10 खंड प्रकाशित केले. तदनंतर मंडळाचे विभाजन होऊन दिनांक 1 डिसेंबर 1980 रोजी महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ स्थापन करण्यात आले. शासनाच्या या मराठी विश्वकोश निर्मिती उपक्रमांतर्गत आतापर्यंत 17 खंड प्रकाशित झाले असून ‘अंक’ ते ‘शेक्सपिअर, विल्यम’ पर्यंतच्या नोंदी त्यात आल्या आहेत . 20,182 पृष्ठे त्यात सामाविष्ठ आहेत. या मंडळाच्या देखरेखीखालीच मराठी विश्वकोशाचा हा अठरावा खंड प्रकाशित होत आहे.विश्वकोशात तत्वज्ञान, धर्म, साहित्य सारख्या विषयांच्या संदर्भातील नोंदी लिहताना मतमतांतरे संभवतात. अशा नोदींमध्ये विद्वान व तज्ज्ञ व्यक्ती स्वत:च्या धोरणांनुसार मते मांडण्याची शक्यता असते. ही मते विश्वकोशाने स्वत:ची मते म्हणून मांडलेली नसतात. विश्वकोशाची रचना करताना फक्त नोंदशीर्षकांचे बाबतीत ‘तत्सम’ शब्द संस्कृत प्रमाणे ठेवले आहेत. हा खंड वाचकांच्या हाती देताना श्रमसाफल्याचे सामाधान मंडळाच्या मनात आहे. या खंडात ‘शेख अमर’ ते सह्याद्री पर्यंतच्या नोंदीचा सामावेश असून महाजालकावरील विश्वकोशच्या संकेतस्थळावर (www.vishwakosh.org.in) या खंडातील काही भाग दिसू शकेल.

सीडीचा संच जनतेसाठी यापूर्वीच मंडळाने केवळ 700/- रुपयांत उपलब्ध करुन दिला आहे। हा अठरावा खंडसुध्दा 175/- रुपये या सवलत मूल्यात जनतेस उपलब्ध करीत आहोत. ज्याप्रमाणे सतराव्या खंडातील काही अंश ‘बोलका विश्वकोशाच्या स्वरुपात आपण अंध बांधवांसाठी उपलब्ध केला, त्याचप्रमाणे अठराव्या खंडाचाही काही अंश अंधांसाठी उपलब्ध करुन देण्याचा मंडळाचा मानस आहे. विश्वकोश लोकाभिमुख व्हावा म्हणून मंडळाने सतराव्या खंडापासून ‘विश्वकोश राज स्पर्धा’ ही अभिनव ज्ञानवाचक वाचन चळवळ महाराष्ट्रभर सुरु केली आणि त्यानिमित्ताने महाराष्ट्रातील 20जिल्हयांत या स्पर्धेचे आयोजन केले. ‘विश्वकोश कोशात न राहता विश्वात यावा’ ही इच्छा या स्पर्धेद्वारे फलद्रुप झाली. सांगावयास विशेष आनंद वाटतो की, या स्पर्धांमध्ये वय वर्षे 14 ते 76 या वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला. अठराव्या खंडासाठीही अशी ज्ञानवाचक वाचन चळवळ आपण चालू ठेवणार आहोत. विश्वकोशाचा हा ग्रंथ संपन्न करण्यासाठी मंडळाचे मान्यवर सदस्य, तज्ज्ञ, अनेक विद्वान, विश्वकोशाचा सर्व संपादकीय वर्ग आणि कार्यालयीन कर्मचारी तसेच शासकीय मुद्रणालय, वाई, शासकिय फोटोझिंको मुद्रणालय, पुणे शासन मुद्रण व लेखनसामग्री संचालनालय, मुंबई, अनेक प्रसार माध्यमे, संस्था यांची अतोनात मदत झाली आहे. त्यांचे मनापासून आभार. जगभरातील वाचक मराठी विश्वकोशाचे आवडीने वाचंन करतात, असे संकेतस्थळावरुन ज्ञात झाले आहे. या खंडाचेही मराठी जगतात असेच आपूलकीने स्वागत होईल, असा मला विश्वास वाटतो.

(लेखिका विश्वकोशाच्या प्रमुख संपादक आणि महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळाच्या अध्यक्षा आहेत.)