शेटलंड...

शेटलंड : (झेटलंड). ईशान्य अटलांटिक महासागरातील ग्रेट ब्रिटनच्या ताब्यातील द्वीपसमूह. स्कॉटलंडच्या मुख्य भूमीपासून ईशान्येस 210 किमी.वर, तसेच ब्रिटनच्या ऑर्कनी बेटांच्या ईशान्येस 80 किमी.वर ही लहानमोठी अशी शंभरावर बेटे आहेत. त्यांपैकी फक्त 19 बेटांवरच मनुष्यवस्ती आहे. बेटांचे एकूण क्षेत्रफळ 1,438 चौ. किमी. असून लोकसंख्या 22,440 (2000) होती. यांचा अक्षवृत्तीय विस्तार 59° 48¢ 30¢¢ उ. ते 60° 52¢ उत्तर व रेखावृत्तीय विस्तार 1° 52¢ प. ते 2° 6¢ पश्चिम यांदरम्यान आहे. स्कॉटलंडचा हा सर्वांत उत्तरेकडील प्रशासकीय विभाग आहे. मेनलंड (शेटलंड), येल, अर्न्स्ट, फेटलर, ह्वॉल्सी, ब्रेसे, फूला, मकल, रोए, पापा स्टूर, वेस्ट बूरा, ईस्ट बूरा, टोंड्रा, नॉस, फेअर ही या द्वीपसमूहातील प्रमुख बेटे आहेत.
शेटलंड बेटे प्रामुख्याने वेडीवाकडी, ओसाड, नापीक, वृक्षरहित व दलदलयुक्त आहेत. बहुतेक बेटे सस.पासून 150 मी.पेक्षा कमी उंचीवर आहेत. किनारे दंतुर आहेत. किना-यावर समुद्रकडे, गुहा, सागरखुंट (स्टॅक्स) व भूशिरे आढळतात. मोठया बेटांवर गोडया पाण्याची सरोवरे व ओढे आहेत. गल्फ प्रवाहाच्या उष्णतेचा येथील हवामानावर परिणाम झालेला आहे. उच्च अक्षांशात असूनही येथील हवामान सौम्य व दमट आहे. वेगवान वारे मात्र सतत वाहत असतात व वारंवार तीव्र वादळे उद्भवतात. हिवाळयातील सरासरी तापमान 3° से. तर उन्हाळयातील सरासरी तापमान 13° से. असते.
अश्मयुगापासून येथील काही बेटांवर वस्ती असावी, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. मेनलंड बेटाच्या दक्षिण टोकावरील जार्लशॉफ येथील उत्खननात ब्राँझ व लोहयुगकालीन वस्तू सापडल्या आहेत. येथील सेंट निनिअन्स बेटावर इ. स. सातव्या-आठव्या शतकात ख्रिश्चन धर्मप्रसारक आले व येथील स्थानिक रहिवाशांचे त्यांनी धर्मांतर घडवून आणले. आठव्या व नवव्या शतकात नॉर्मन (व्हायकिंग) टोळयांनी या बेटांवर आक्रमण केले. पंधराव्या शतकापर्यंत ही बेटे त्यांच्या ताब्यात होती. बेटांवरील अनेक व्यक्ती व स्थळे यांची नावे नॉर्स भाषेतील आहेत. 1469 मध्ये स्कॉटलंडचा राजा तिसरा जेम्स व नॉर्वेची राजकन्या मार्गारेट यांचा विवाह होईपर्यंत ही बेटे नॉर्वेला जोडलेली होती. 1472 मध्ये ती पुन्हा स्कॉटलंडला जोडण्यात आली. विसाव्या शतकातील दोन्ही महायुध्दांच्या या बेटावर ब्रिटिश काळात हवाईदल, नौदल व भूदलाचा तळ होता. 1975 पासून स्कॉटलंड शासनांतर्गत मंडळाकडून येथील कारभार पाहिला जातो.
उत्तर समुद्रातील खनिजतेलाच्या उत्पादनास 1970 च्या दशकात सुरुवात झाली. तेव्हापासून ही बेटे खनिजतेलाचे प्रमुख साठवण व वितरण केंद्र बनली आहेत. मासेमारी हा येथील परंपरागत मुख्य व्यवसाय आहे. येथील शेटलंड तट्टू व धनगरी कुत्री प्रसिध्द आहेत. येथील मेंढपाळीच्या व्यवसायामुळे उत्तम प्रतीचे लोकरी कपडे तयार केले जातात व त्यांची निर्यातही होते. ओट, बार्ली, बटाटे, टर्निप व गवत ही येथील बेताची कृषी-उत्पादने, पीट कोळशाचे उत्पादन व इंधनासाठी उपयोग करण्यात येतो. बेटांवरील सृष्टिसौंदर्यामुळे येथे पर्यटन व्यवसायही चालतो. मेनलंड हे या द्वीपसमूहातील सर्वांत मोठे बेट आहे. त्याचे क्षेत्रफळ 971 चौ. किमी. आहे. उत्तर भागात रोनस हिल ( 450 मी.) हे सर्वोच्च शिखर आहे. लर्विक हे या बेटावरील प्रमुख बंदर व प्रशासकीय केंद्र आहे. स्कॅलोवे ( बेटांची प्राचीन राजधानी) बूरा, व्हेलसे व स्केरिज ही या द्वीपसमूहातील प्रमुख मासेमारी बंदरे आहेत. येल ह्या दुस-या प्रमुख बेटाचे क्षेत्रफळ 211 चौ. किमी. आहे. अर्न्स्ट ह्या सर्वांत उत्तरे-कडील बेटाचे क्षेत्रफळ 121 चौ. किमी. आहे. या बेटाच्या ईशान्य भागात सॅक्सव्हर्ड हे प्रमुख रडार केंद्र आहे. फेअर बेट पक्षिनिरीक्षण-केंद्र म्हणून प्रसिध्द आहे
- चौधरी,वसंत