शेगाव..

शेगाव : महाराष्ट्रातील एक प्रसिध्द तीर्थक्षेत्र आणि बुलढाणा जिल्ह्यातील तालुक्याचे ठिकाण. लोकसंख्या 31,580 (1981). ते मुंबई-नागपूर-हावडा या मध्य रेल्वेच्या मार्गावरील प्रमुख रेल्वेस्थानक आहे. मुंबईपासून 547 किमी. व नागपूरपासून 291 किमी. अंतरावर आहे. शेगावहून खामगाव व आकोटकडे मुख्य रस्ते जातात. कापूस व्यापार केंद्राचे हे महत्त्वाचे ठिकाण असल्यामुळे येथे सरकी काढण्याचे व कापसाच्या गाठी बांधण्याचे कारखाने आहेत. शेगाव येथे नगर- पालिका (1881) तसेच अनेक शैक्षणिक संस्था असून त्यांमधून प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व महाविद्यालयीन शिक्षण दिले जाते. जी. बी. मोरारका कला व वाणिज्य महाविद्यालय त्यांपैकीच एक शैक्षणिक संस्था आहे. शहरवासियांना नगरपालिकीय रुग्णालयामार्फत व इतर दवाखान्यांमार्फत-उदा., साईबाबा मोरे स्त्रियांचा दवाखाना-आरोग्य सुविधा मिळतात. येथे एक गुरांचाही दवाखाना आहे.
पूर्वीपासूनच या ठिकाणी पाणी टंचाई असल्यामुळे 1877 मध्ये 101 हेक्टर क्षेत्रात एक तळे बांधलेले आहे; परंतु उन्हाळयामध्ये ते कोरडे पडत असल्यामुळे त्याला पूरक म्हणून 1899 च्या दुष्काळामध्ये एक नवे तळे बांधण्यात आले. सध्या शहरामध्ये नळाद्वारे पाणीपुरवठा केला जातो.
शहरामध्ये कच्चे, पक्के व डांबरी रस्ते असून दोन चित्रपटगृहे व एक सार्वजनिक वाचनालय आहे. ज्ञानगंगा हे अर्धसाप्ताहिक व समाजक्रांती हे पाक्षिक येथून प्रसिध्द होतात.
येथील श्री गजानन महाराजांचे समाधि-मंदिर हे प्रमुख भाविक केंद्र आहे. शेगाव हे विदर्भातील एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र म्हणूनही प्रसिध्दी पावले आहे. विदर्भातीलच नव्हे, तर मराठवाडा व पश्चिम महाराष्ट्र या भागांतून दूरदूरहून यात्रेकरू दर्शनासाठी येतात. शेगाव हे विदर्भातील पंढरपूर म्हणून ओळखले जाते. प्रत्येक गुरूवारी पालखी प्रदक्षिणा असून भाविक मोठ्या श्रद्धेने दर्शनासाठी येतात. श्री. गजानन महाराजांची आध्यात्मिक शक्ती व चमत्कार अनेकांनी अनुभविले आहेत, असे सांगतात. त्यांच्यावरील श्रद्धेने व त्यांच्या दर्शनाने इच्छा पूर्ण होतात, असा अनेकांचा समज आहे. येथील मंदिर विश्वस्त समितीला अनेक भाविक, भक्तगण देणग्या देतात. यात्रेकरूंसाठी येथे निवासाची सोय असून दररोज धार्मिक प्रवचने दिली जातात आणि प्रसाद म्हणून श्री गजानन महाराजांची आवडती भाजी-भाकरी भाविकांना मिळते. प्रतिवर्षी श्री गजानन महाराजांची पुण्यतिथी व प्रकटदिन असे दोन्ही माघ वद्य सप्तमी व रामनवमीला साजरे केले जातात. त्यावेळी मोठी यात्रा भरते. कुंभारगावकर, य.रा.